این مقاله در نهمین کنفرانس ملی جوش و بازرسی ارائه شده و در مجله کنترل کیفیت شماره ٢٧-آبان ١٣٨٧ به چاپ رسیده است.
مقدمه
آزمون هاي غير مخرب يکي از مهمترين ابزار براي تعيين وتشخيص کيفيت محصولات مي باشد، لذا نقش مهمي را در فرآيند هاي کنترل کيفي وتضمين کيفيت ايفا مي کند ]1[. اهميت اين آزمونها بگونه اي است که دراغلب کدها و استانداردهاي معتبر موجود در زمينه ساخت / تعمير ونگهداري تجهيزات وقطعات ، اجراي يک يا چند روش آزمون غير مخرب در روال بازرسي وکنترل کيفي به صورت الزام آورده شده است.
از طرفي يکي از مهمترين رويه ها در هر فرآيندي رويه تضمين کيفيت است که بايد براساس استاندارد يا دستورالعمل مشخصي اجرا گردد. سري استانداردهاي ايزو 9000 به همين منظور تدوين شده اند ]2[ و به عنوان معتبرترين و رايجترين استانداردهاي سيستم مديريت کيفيت شناخته شده اند . باتوجه به موارد مطرح شده ميتوان نتيجه گرفت که ارتباط تنگاتنگي بين استاندارد ايزو 9000 به عنوان سيستم مديريت و تضمين کيفيت و آزمون هاي غير مخرب بعنوان ابزاري رايج براي کنترل کيفي وجود دارد .
اين رابطه يک رابطه دو سويه است: از يک طرف آزمونهاي غير مخرب بعنوان يک ابزار کنترلي در سيستم هاي مديريت و تضمين کيفيت شرکتهاي ساخت و نگهداري تجهيزات کاربرد دارد و ازطرف ديگر شرکتهاي ارائه دهنده خدمات آزمون غير مخرب نيز بايد به منظور حصول اطمينان از صحت و سلامت اجراي آزمونها از يک نظام تضمين کيفيت مناسب تبعيت کنند.
براي اطمينان از کيفيت آزمونهاي غير مخرب نه تنها بايد تجهيزات و مواد مناسب و پيشرفته موجود باشد، بلکه بايد از بازرساني مجرب و تاييد صلاحيت شده برخوردار بود . لذا موسسات آموزش و تاييد صلاحيت مجريان آزمون غير مخرب نيز بايد داراي يک نظام تضمين کيفيت مناسب باشند]3[.
در اين مقاله تنها به قسمت اول اين رابطه پرداخته شده و سعي شده بطور اجمال ، جايگاه آزمونهاي غير مخرب در نظام تضمين کيفيت براساس استاندارد ايزو 9000 مورد بررسي قرار گيرد.
روش تحقيق
براي بررسي جايگاه آزمونهاي غيرمخرب در استاندارد ايزو 9000، اين استاندارد بطور دقيق و جزء به جزء مورد مطالعه قرارگرفت . بدين منظور از استاندارد ايزو 9001 نگارش 2000 استفاده شده است. از آنجائيکه در اين نگارش از استاندارد تاکيد بسيار کمتري بر بازرسي شده است،تعيين نوع و نحوه اجراي بازرسي در فرآيندهاي سازمان براساس تفسير صورت ميگيرد]4[. بنابراين براي حصول نتيجه بهتر، هريک از عناصر اصلي پنجگانه اين استاندارد بطور جداگانه بررسي گرديد وباتوجه به موضوعيت آزمونهاي غير مخرب وبا ديدگاه فرآيند هاي ساخت ونگهداري مورد تفسير قرار گرفت و چگونگي درج آزمونهاي غير مخرب در هر يک از آنها مشخص شد.
نتايج وبحث
استاندارد ايزو 9001 نگارش سال 2000 داراي پنج عنصر يا بند اصلي است .اين عناصر به بندهاي فرعي تقسيم شده اند ودر مجموع 23 بند فرعي را بوجود آورده اند]5[. آنگونه که از مطالعه استاندارد ايزو 9001 مشخص ميگردد ، پايش و اندازه گيري جزو خواسته هاي استاندارد مي باشند اما در متن استاندارد دوبار به واژه بازرسي و تنها يک بار به واژه آزمون اشاره شده است . ضمن اينکه نوع دقيق بازرسي در آن مشخص نشده است ]6[. امکان و چگونگي قرارگيري آزمونهاي غير مخرب و يا ديگر آزمونها در هر در هر بخش از استاندارد بايد براساس فرآيند و ديدگاه کيفي استنتاج گردد . نتايج حاصله براي هر عنصر يا بند اصلي از استاندارد در ادامه آورده شده است.
بند 4، سيستم مديريت کيفيت . در قسمتي از اين بند آمده که سازمان بايد فرآيندهاي مورد نياز و کاربرد آنها را براي سيستم مديريت کيفيت در سرتاسر سازمان شناسايي نمايد]7[. بنابراين در صورتيکه بازرسي يا آزمون غير مخربي مورد نياز باشد بايد دراين قسمت تعريف گردد و سازمان بايد از استقرار و قابليت کنترل آن اطمينان حاصل نمايد . در خلال اجراي فرآيند ساخت ،سازمان بايد عمليات اندازه گيري را بطور پيوسته اجرا نموده ونتايج حاصله را آناليز کند. اين آناليز به دو منظور صورت ميگيرد ،يکي بررسي محصول و ديگر بررسي قابليت اطمينان عمليات پايش.
براين اساس موقعيت هاي مختلفي براي درج آزمون غير مخرب يا ديگر ابزار ، تجهيزات، روشها و فرآيند هاي دانش بنيان بازرسي وجود دارد. به عنوان مثال هنگاميکه پايش فرآيند مد نظر باشد مي توان از آزمون غير مخرب براي پايش متغيرهايي که باعث ايجاد گسيختگي هاي پنهان در قطعات ميگردند استفاده نمود .
در اين بند به نيازمندي هاي مستندسازي نيز پرداخته شده است. درصورتيكه سازمان از آزمونهاي غير مخرب استفاده نمايد، بايد نسبت به تهيه و كنترل مستندات مربوطه نيز اقدام نمايد. مستندات مربوط به آزمونهاي غير مخرب شامل دستورالعملهاي اجراي هر يك از آزمونها، معيارهاي پذيرش و همچنين فرمهاي گزارش و ثبت نتايج براي هر آزمون ميشود. در برخي استانداردها ثبت و نگهداري نتايج آزمون براي يك مدت زماني مشخص الزام شده است.
بند5، مسئوليت مديريت . قسمتي از اين بند حصول اطمينان از در دسترس بودن منابع را جزو تعهدات مديريت بر شمرده است . اين منابع شامل تجهيزات و روشهاي اندازه گيري اشاره شده در بند 4 نيز ميگردند. از ديگر مسئوليت هاي مديريت طرح ريزي براي قابل اندازه گيري بودن اهداف کلان مديريت کيفيت مي باشد ، براي حصول اين امر ممکن است به اندازه گيري برخي خروجي ها نياز باشد و در نتيجه ابزار و روشهاي اندازه گيري بايد مهيا شود. يکي ديگر از موارد قيد شده در اين بند مسئوليت مديريت در بازنگري سيستم و امکان بهبود مستمر آن است . براي اين بازنگري داده هاي ورودي متفاوتي نياز است پس از اتمام بازنگري خروجي هاي حاصل از آن شامل منابع مورد نياز و موقعيت جديد کيفي سيستم و محصولات خواهد بود]7[. گاهي ممکن است اين منابع فرآيند بازرسي يا آزمون را در برگيرد .
بررسي استفاده از آزمون هاي غير مخرب و درج آن در سيستم در صورت کارا بودن جزو وظايف مديريت مي باشد]4[. مديريت ارشد در خلال بازنگري سيستم بايد طرق مختلف استفاده از آزمونهاي غير مخرب را در بهبود سيستم مد نظر قرار دهد . در اغلب موارد استفاده از اين آزمونها در فرآيند هاي پيشگيرانه يا اصلاحي مي تواند باعث بهبود وضعيت انطباق محصول گردد.
بند6،مديريت منابع . در اين بند آمده که سازمان بايد زير ساخت مورد نياز براي دستيابي به مطابقت با نيازهاي محصول را تعيين ، تدارک و نگهداري نمايد]7[. اين زير ساختها شامل ساختمانها،محل فعاليتهاو امکانات همراه، فرآيندها و خدمات پشتيباني نيز مي گردد. از آنجائيکه يکي از فرآيندهاي مهم کنترل انطباق محصول با نيازها ، فرآيند بازرسي و آزمون مي باشد ، لذا سازمان/مديريت بايد زير ساختهاي لازم براي فرآيندهاي بازرسي و آزمون تعيين شده در سيستم کيفيت را فراهم آورد]4[. اين زيرساختها بايد شامل تعيين محل اجراي بازرسي و محل استقرار تجهيزات مربوطه ، تامين تجهيزات مناسب با فرآيندهاي مورد نياز ، تهيه و تدوين دستورالعمل اجرايي و ايجاد روال مناسب به منظور نگهداري تجهيزات باشد.
در قسمتي ديگر از اين بند در ارتباط با منابع انساني آمده است كه كاركناني كه فعاليت آنها بر كيفيت محصول تاثير ميگذارد بايد بر اساس تحصيلات، آموزش، مهارت ها و تجربه مناسب صلاحيت داشته باشند]7[. با توجه به اينكه آزمونهاي غير مخرب ارتباط تنگاتنگي با كنترل كيفيت محصول دارند و همچنين اپراتورهاي آزمون غير مخرب بايد داراي قابليتهاي خاصي باشند، سازمان بايد با درنظر گرفتن فرآيندهاي آزمون غير مخرب مورد نياز، در ارتباط با كنترل صلاحيت اين افراد روالي را تدوين نمايد. آموزش و تاييد صلاحيت اپراتورهاي آزمون غير مخرب معمولا بر اساس يكي از استانداردهاي معتبر بين المللي انجام ميگيرد]8[.
استانداردهاي مختلفي براي ارزشيابي كاركنان شاغل در بخش آزمونهاي غير مخرب وجود دارند. در حالت كلي اين استانداردها به دو دسته كلي مبتني بر سيستم نظارت مركزي نظير EN-473 و ISO 9712 و مبتني بر تاييد شركت مانند ASNT SNT TC-1A تقسيم بندي ميشوند. استاندارد ملي ايران در اين زمينه ISIRI-6725 است كه برگرفته از ISO 9712 ميباشد]9[. سازمان ميتواند بر اساس نيازهاي مشتري نسبت به انتخاب يك يا چند استاندارد تاييد صلاحيت بعنوان مرجع اقدام نمايد.
بند 7، تحقق محصول. بر اساس اين بند سازمان بايد فرآيندهاي مورد نياز براي تحقق محصول را طرح ريزي نموده و توسعه دهد. طرح ريزي براي تحقق محصول بايد با نيازمنديهاي ساير فرآيندهاي سيستم مديريت كيفيت سازگار باشد]7[. از جمله اين فرآيندها فعاليتهاي مورد نياز براي تصديق، صحه گذاري، پايش، بازرسي و آزمون (كه مختص محصول هستند) و معيارهايي براي پذيرش محصول ميباشند. در اين مرحله مديريت بايد به دنبال دستيابي به انطباق با نيازهاي مشتري و همچنين الزامات قانوني باشد. در بسياري موارد ممكن است به اجراي يك يا چند روش آزمون غير مخرب به منظور حصول اطمينان و كنترل كيفيت نياز باشد. فرآيند بازرسي طرح ريزي شده در اين قسمت بايد عملا براي تصديق و صحه گذاري محصول بكار گرفته شود.
در بحث طراحي و توسعه و بازنگري نيز طراح بايد امكان درج آزمونهاي جديد و يا تغيير فرآيندهاي آزمون غير مخرب موجود را براي حصول نتيجه بهتر، مدنظر قرار دهد]4[. در بازنگري هاي حين توسعه بايد تمامي راه حلهاي ممكن براي مشكلات مشخص شده بررسي شوند.
در بحث خريد، سازمان بايد اطمينان حاصل نمايد كه محصول خريداري شده با نيازمندي هاي مشخص شده خريد مطابقت دارد]7[. بازرسي يكي از موثرترين شيوه هاي تصديق كيفيت محصول خريداري شده ميباشد كه معمولا اجراي يك يا چند آزمون غير مخرب جزء مراحل فرآيند بازرسي ميباشد.
در عمل سازمان بايد پايش و اندازه گيريهايي را كه قرار است انجام گيرند و همچنين روال و ابزار لازم براي اجراي آنها را براي فراهم نمودن شواهد عيني دال بر مطابقت محصول با نيازمنديهاي مورد نظر، تعيين و تامين نمايد. كليه فعاليتهاي طرح ريزي شده از جمله آزمونها بايد قبل از خروج محصول از سازمان صورت گيرند]4[.
در كنترل كيفيت فرآيندهاي ساخت محصولاتي كه قطعات آنها بطور جداگانه توليد ميشوند و امكان آزمون كارآيي يكپارچه آن وجود ندارد بايد دقت خاصي اعمال گردد. در اين گونه موارد استفاده از آزمونهاي غير مخرب براي كنترل تك تك قطعات ميتواند بسيار مفيد باشد.
ازآنجاييكه نتايج حاصل از آزمونهاي غير مخرب در تعيين كيفيت محصول بسيار حائز اهميت ميباشند، اعتبار آنها بايد تضمين شده باشد. لذا سازمان بايد نسبت به ايجاد يك روال براي كاليبره نموده تجهيزات آزمون غير مخرب مورد نياز و كنترل اجراي آن اقدام نمايد]8[.
در بسياري موارد ممكن است كه در فرآيندهاي جاري و مراحل تحقق محصول يك سازمان اثري از آزمونهاي غير مخرب نباشد، اما همواره بايد به امكان استفاده از آنها براي ارتقاء وضعيت كنترل كيفيت و افزايش ضريب اطمينان و ايمني محصول در برنامه هاي طرح و توسعه و بهبود عملكرد انديشيد.
بند 8، اندازه گيري، تجزيه و تحليل و بهبود. سازمان بايد فرآيندهاي پايش، اندازه گيري، تجزيه و تحليل و بهبود را كه براي اثبات مطابقت محصول مورد نياز ميباشند، طرح ريزي و اجرا نمايد. اين فعاليتها بايد در مراحل مناسب فرآيند تحقق محصول و در مطابقت با ترتيبات برنامه ريزي شده بعمل آيند]7[.
در بند 8 به بحث بهبود نيز پرداخته شده، در اين مورد بازرسي ميتواند علاوه بر تعيين مشكلاتي كه ايجاد عدم انطباق ميكنند، در مراحل اقدامات اصلاحي نيز به تعيين علل ريشه اي و بررسي امكان وقوع مجدد آن بپردازد. گاهي ممكن است براي اطمينان از عملكرد اقدامات پيشگيرانه، از بازرسي 100% استفاده شود. در تمامي اين موارد استفاده از روشهاي آزمون غير مخرب نه تنها مفيد بلكه گاها الزامي ميباشد.
نتيجه گيري
از بررسي هاي بعمل آمده ميتوان چنين نتيجه گيري كرد كه سيستمهاي مديريت/تضمين كيفيت مانند استاندارد ايزو 9000 ارتباط تنگاتنگ و متقابلي با آزمونهاي غير مخرب دارند. اين ارتباط در سازمانهايي كه شامل فرآيند ساخت و يا تعمير و نگهداري ميگردند قويتر خواهد بود. از يك سو سازمان براي پياده سازي سيستم تضمين كيفيت از آزمونهاي غير مخرب بعنوان ابزاري براي پايش، اندازه گيري و صحه گذاري محصولات استفاده ميكند و از سوي ديگر سازمانهاي ارائه دهنده خدمات آزمون غير مخرب بايد براي حصول اطمينان از صحت و سلامت اجراي آزمونها و نتايج حاصله از يک نظام تضمين کيفيت مناسب تبعيت کنند.
همچنين با مطالعه دقيق استاندارد ايزو 9001 نگارش سال 2000 مشخص ميگردد كه عليرغم تاكيد كمتر اين استاندارد به واژه بازرسي و آزمون نسبت به نگارشهاي قبلي، نقاط بسياري در بندهاي مختلف اين استاندارد وجود دارد كه ميتوان از آزمونهاي غير مخرب استفاده نمود. اما تعيين جايگاه دقيق آزمونهاي غير مخرب در استاندارد نياز به تفسير و بررسي دارد كه اين وظيفه بر عهده متخصص و مسئول سيستم تضمين كيفيت ميباشد. در اين مقاله راهنمايي كلي در اين زمينه ارائه گرديد.
مراجع
[1] Liu jinhong, Du Jianying, Zhou Zaiqi, "Quality Assurance for Non-Destructive Testing", 15th World Conference on Nondestructive Testing, Roma(ITALY), 12-21 Oct. 2000.
]2[ امير حسيني كلورزي، "تضمين كيفيت در فعاليتهاي جوشكاري"، وبلاگ مهندسي جوش، www.weldeng.net، تيرماه 1383.
[3] S. Borgiani, R. Marmigi, G. Spellucci & R. Spellucci, "The ISO 9001 Standard for the Quality of Training Personnel Process in the NDT Field", 15th World Conference on Nondestructive Testing, Roma(ITALY), 12-21 Oct. 2000.
[4] Emmanuel P. Papadakis, "Financial Justification of Nondestructive Testing", 2007, Florida, Taylor & Francis Group.
]5[ محمدرضا پورشمس، "راهنماي جامع استقرار استانداردهاي ISO 9000/2000 "، 1381، تهران، خدمات فرهنگي رسا.
]6[ شاهين خدام، علي حائريان، " ايزو 9000 و ماوراي آن"، 1379، مشهد، انتشارات زرفام.
]7[ فرشيد علوي، " سيستم مديريت كيفيت"، 1380، تهران، نشر آتنا.
]8[ امير حسيني كلورزي، "تضمين كيفيت در آزمونهاي غير مخرب"، صنعت جوش، 1387، شماره 18، ص 48-52.
]9[ ناصر راستخواه، "سيستم هاي تعيين و تاييد صلاحيت كاركنان آزمونهاي غير مخرب، گذشته، حال و آينده در ايران"، اولين كنفرانس بين المللي بازرسي فني و آزمون غير مخرب، تهران، آبانماه 1386.
